قلعه قمچقای ( قمچقای ) در 5 کیلومتری غرب روستای قمچقای و 60 کیلومتری شمال شرق شهر بیجار از یک سو به دره‌ای مشرف است که به دره شاهان شهرت داشته و صخره‌های تیغ‌مانند و هولناک کوهی که قلعه در آن ساخته شده با پرتگاه‌های بلند، بالا رفتن از آن و رسیدن به دژ را بسیار دشوار کرده است. رودهایی که از اطراف بنا میگذرند، دره‌های عمیقی را بوجود آورده‌اند که ارتفاع برخی قسمتهای آن بیش از 200 متر است.تنها راه ارتباطی قلعه با خارج، گذرگاه باریکی است که با دست ساخته شده است و یک نفر به دشواری میتواند از آن بگذرد. از استحکام و موقعیت قلعه نیز چنین برمیآید که جنگهای سختی در منطقه برای تسلط بر این دژ درگرفته است. این قلعه، از جنوب غربی، جنوب شرقی و شرق نیز به پرتگاه‌های دیگری مشرف است از اینرو، ایجاد استحکامات برای این قلعه لازم نبوده است اما در سمت شمال که پشته ارتفاع کمتری دارد ساخت دیوار برای دفاع از قلعه ضروری بوده است. بقایای حصار قلعه یادآور دیوارهای تخت سلیمان بوده و به دوره ساسانی تعلق دارد. در پای پشته سنگی، حصارهای دیگری عمود بر بستر رودخانه کشیده شده است و نشانه‌های استحکام قلعه و نیز پی خانه‌هایی در اطراف آن مشهود است. وسعت قلعه که بالغ بر 5 هزار مترمربع است با مخازن متعدد آب که در سنگ بریده شده و پناهگاه زیرزمینی آن که با عمق 41 پله در زیر قلعه بنا شده حاکی از وجود تمدن درخشانی در این منطقه بوده است.در میان مردم منطقه، قلعه قمچقای به نام قلعه آیتوس مشهور است و حتی داستان‌ها و افسانه‌هایی در مورد آیتوس، سردار قلعه و جنگ‌هایی که وی انجام داده و همچنین وضعیت داخل قلعه بر سر زبانهاست. سنگ‌های تراش خورده قمچقای دارای مشخصاتی نیست که بر مبنای آن بتوان زمان ساخت بنای قلعه را به دقت تعیین کرد، با این حال به احتمال قوی می‌توان آن را متعلق به دوره‌های پیش از میلاد مسیح دانست که تا دوره‌های ساسانی و اسلامی نیز مورد استفاده بود. انباری که به ارتفاع 1.4 متر در کوه ساخته شده و تونلی با 42 پله که آن را هم در دل کوه حفر کرده‌اند، نشانه دیگری از اهمیت ویژه این قلعه است. منبع: فارس نیوز
